Από το Ασουάν ως το Λούξορ της Αιγύπτου, ο μυθικός ποταμός διασχίζει την Ιστορία και προσφέρει στον επισκέπτη μια αξέχαστη εμπειρία
Η Αίγυπτος είναι δώρο του ποταµού, έγραψε ο Ηρόδοτος. Ο µεγαλύτερος ποταµός του κόσµου, µήκους 6.471 χλµ., από την Ανατολική Αφρική ως τη Μεσόγειο, για τους αρχαίους ξεκινούσε από τη νήσο Ελεφαντίνη και κατέληγε στο ∆έλτα, όπου δηµιουργούσε επτά βραχίονες και χίλιες διακλαδώσεις.
Στον Νότο, ο πρώτος καταρράκτης σηµείωνε τα όρια της Αφρικής, της Νουβίας. Κάνοντας τα εδάφη εύφορα και δίνοντας ζωή, κατά µήκος 900 χλµ. δηµιουργήθηκαν πόλεις και χωριά αριστερά και δεξιά στις όχθες του ποταµού, ενώ η εύφορη ζώνη έφτανε σε πλάτος 20 χλµ. Ο Ηρόδοτος έγραφε ότι όταν πληµµύριζε ο Νείλος οι πόλεις έµοιαζαν µε νησιά. ΟιΑιγύπτιοιπίστευαν ότι ο θεός Χνουµ (Κριός) ήταν ο φύλακας των τεραστίων σπηλαίων όπου βρίσκονταν τα νερά και όταν σήκωνε το σανδάλι του απελευθέρωνε κάποιο κύµα.
Από τα µέσα Ιουνίου µε το νειλόµετρο - µια απότοµη σκάλα που βυθιζόταν σταδιακά στον ποταµό και επάνω στις πλευρές της είχε αριθµηµένη κλίµακα ώστε να µετριέται το επίπεδο της στάθµης του νερού, µε επιγραφές στην ελληνική, αραβική και γαλλική γλώσσα, µετρούσαν τη στάθµη του επί εκατό ηµέρες και ανάλογα προετοιµάζονταν: αν η στάθµη ήταν πολύ χαµηλή περίµεναν πείνα, αν ήταν πολύ υψηλή περίµεναν αρρώστιες, αν όµως η στάθµη στις 22 Σεπτεµβρίου έφτανε τα 22 ως 23 πόδια ύψος, τότε, γίνονταν γιορτές σε κάθε πόλη και χωριό, γιατί τότε περίµεναν µια καλή σοδειά.
Σήµερα, εκεί όπου εκαλλιεργείτο ο πάπυρος για την παρασκευή χαρτιού τον 10ο αιώνα, τα χωράφια οριοθετούνται από σειρές από χουρµαδιές και καλλιεργούνται πολλά καλαµπόκια, πορτοκαλιές, ρύζι, πατάτα, ηλιοτρόπιο, βαµβάκι και ένα είδος τριφυλλιού στις όχθες του - τροφή για βοοειδή και άλογα. Κάτω από τους φοίνικες φυτεύονται διάφορα λαχανικά, λάχανα, ντοµάτες, ιβίσκος για τον δροσιστικό καρκαντέ, φρούτα διάφορα, µπανάνες και µάνγκο. Οι ψαράδες αλιεύουν διάφορα είδη ψαριών, ενώ σε πολλά νησάκια θα παρατηρήσετε την ύπαρξη αποικιών ερωδιών. Το φράγµα που εγκαινιάστηκε το 1971 δηµιούργησε την τεχνητή λίµνη Νάσερ, η οποία καλύπτει 496 χλµ. Στις όχθες της θα παρατηρήσετε κροκόδειλους, χελώνες, χήνες, πελεκάνους, αλλά και διάφορα είδη αποδηµητικών πουλιών.
Η Ελεφαντίνη µε τις φοινικιές και τα νουβικά χωριά
Η πρώτη στάση του κρουαζιεροπλοίου θα γίνει στην ανατολική όχθη του Νείλου, µετά τα χωριά της Νέας Νουβίας που κατοικήθηκαν από τους πρόσφυγες που δηµιούργησε το φράγµα, στο Κοµ Οµπο, στα 45 χλµ. βόρεια του Ασουάν. Στη διαδροµή ο αέρας µοσχοβολάει από τις πορτοκαλιές, ενώ στις όχθες ξεχωρίζουν οι φυτείες από τα ζαχαροκάλαµα. Το Κοµ Οµπο πήρε το όνοµά του από τη λέξη «νουµπτ» που σηµαίνει «η πόλη του χρυσού», µια και η πόλη είχε στρατηγική θέση καθώς από εκεί ξεκινούσαν τα «ουάντι» για τα ορυχεία χρυσού. Ο επιβλητικός ναός του Κοµ Οµπο είναι αφιερωµένος στο νότιο τµήµα στον θεό Σοµπέκ, τον θεό κροκόδειλο, και στο βόρειο τµήµα στον θεό Χαρόερις, το γεράκι. Ιστορίες διηγούνται τα πάµπολλα ανάγλυφα ιερογλυφικά σχέδια που καλύπτουν τους περισσότερους τοίχους του ναού.
Το µεγάλο φράγµα του Ασουάν ανήκει στα αρχιτεκτονικά επιτεύγµατα του 20 ού αιώνα, ξεκίνησε να χτίζεται το 1960 µε ρωσικά κεφάλαια και το 1972 εγκαινιάστηκε από τον πρόεδρο Σαντάτ και τον ρώσο πρόεδρο Ποντγκόρνι. Αντικαθιστώντας το παλιό φράγµα από γρανίτη του 1902, έγινε για να προστατευθεί η περιοχή από τις πληµµύρες του Νείλου αλλά και να τροφοδοτήσει την Αίγυπτο µε ηλεκτρική ενέργεια και ύδρευση. Το φράγµα αποτελείται από χαλίκι, άµµο και πέτρα, έχει πάχος στη βάση 1,5 χλµ., µήκος 4 χλµ. και ύψος 114 µέτρα πάνω από τον ποταµό, ενώ στη δεξιά του όχθη δηµιουργήθηκε ένας τεράστιος υδροηλεκτρικός σταθµός. Το φράγµα δηµιούργησε επίσης την τεχνητή λίµνη Νάσερ, που είναι η δεύτερη µεγαλύτερη στο κόσµο µετά τη λίµνη του Ζαµβέζη. Εξαιτίας του φράγµατος και χάρη στις προσπάθειες της UNESCO µεταφέρθηκαν ναοί όπως ο ναός των Φιλών και ο µεγαλοπρεπής του Αµπού Σιµπέλ.
Η Απολλινόπολις Μεγάλη των αρχαίων Ελλήνων υπήρξε σηµαντικό εµπορικό και θρησκευτικό κέντρο. Στη δυτική όχθη του Νείλου, περίπου 123 χλµ. βόρεια του Ασουάν, θα επισκεφθείτε το εντυπωσιακό συγκρότηµα του ναού µε ιππήλατες άµαξες και θα έχετε την ευκαιρία να περιηγηθείτε για λίγο και στην πόλη. Ο ναός κτίστηκε στην Πτολεµαϊκή περίοδο, το 327 π.Χ., και ενενήντα χρόνια αργότερα, το 237 π.Χ., ο Πτολεµαίος ο Ευεργέτης ξεκίνησε την πλήρη αποκατάσταση του ναού, η οποία ολοκληρώθηκε γύρω στο 57 π.Χ., παίρνοντας αυτή την εντυπωσιακή όψη. Αφιερωµένος στον θεό-γεράκι Ωρο - προστάτη της θεϊκής εξουσίας της κοσµικής τάξης του Σύµπαντος - γίνονταν σε αυτόν όλες οι γιορτές προς τιµήν του.
∆ύο γεράκια από µαύρο γρανίτη πλαισιώνουν την πύλη του, ενώ ο βασιλιάς που θυσιάζει αιχµαλώτους είναι το θέµα της διακόσµησης του κεντρικού πυλώνα. Μετά την αυλή µε τη στοά υπάρχουν δύο υπόστυλες ογκώδεις αίθουσες µε µεγαλόπρεπους πανύψηλους κίονες, οι οποίοι καταλήγουν σε κιονόκρανα διακοσµηµένα µε το άνθος του παπύρου, ενώ παραστάσεις µε θεότητες και ιερογλυφικά είναι λαξευµένες τόσο στους κίονες όσο και στους τοίχους του ναού, περιγράφοντας ιστορίες των Πτολεµαίων, αλλά και το τελετουργικό της θεµελίωσής του. Πρόκειται γιαέναν απότους ωραιότερους ναούς, όπου συνδυάζεται η φαραωνική και η αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική και είναι ο δεύτερος µεγαλύτερος µετά το Καρνάκ. Ανακαλύφθηκε το 1860 από τον διάσηµο αρχαιολόγο Ογκίστ Μαριέτ και περιλαµβάνει επίσης και ένα νειλόµετρο (κατασκευή µέτρησης της στάθµης των νερών του ποταµού).
Ισνα, η αρχαία Λατόπολη
Στην Ισνα θα γνωρίσετε τη ζωή των κωµοπόλεων του Νείλου. Η αρχαία Λατόπολη των Ελλήνων (από το ψάρι λατές – ενσάρκωση της θεάς Νέιθ η οποία είχε ιερό στην πόλη) ήταν εµπορικό κέντρο κατά τη 18η ∆υναστεία και είχε εµπορικές σχέσεις µε το Σουδάν. Ετσι, αυτό το οποίο θα σας εντυπωσιάσει περισσότερο θα είναι τα παλαιά «ξεφτισµένα» αρχοντικά, µε τα ξυλόγλυπτα µπαλκόνια µε αραβουργήµατα, και ένα παλαιό, ενδιαφέρουσας αρχιτεκτονικής, χάνι. Θα χαζέψετε στα µικροµάγαζα και στα εργαστήρια των τεχνιτών και θα επισκεφθείτε τον εντυπωσιακά φωτισµένο τα βράδια ναό του θεού Χνουµ, µε το κεφάλι κριαριού – θεού της δηµιουργίας, που έπλασε τον κόσµο στον τροχό αγγειοπλαστικής του από λάσπη του Νείλου. Ο αρχικός ναός κτίστηκε επί Τούθµωση Γ’, ενώ το σηµερινό συγκρότηµα κτίστηκε από τον βασιλιά Πτολεµαίο τον Στ’ και ολοκληρώθηκε από τους άλλους ρωµαίους αυτοκράτορες. Πρόκειται για ελληνορωµαϊκό ναό, µε υπόστυλο διάδροµο από 24 καλοδιατηρηµένους κίονες ύψους 13,5 µέτρων.
Ξεχασµένη για αρκετούς αιώνες, η Κοιλάδα των Βασιλέων, ο Τόπος της Αλήθειας, συγκλόνισε τον κόσµο όταν η αποστολή του Βοναπάρτη άνοιξε τυχαία τον τάφο του Αµένοφη Γ’. Από τους 62 υπόγειους τάφους των βασιλέων της 18ης - 19ης ∆υναστείας που έχουν ανοιχθεί στην Κοιλάδα, µόνον οι δέκα είναι επισκέψιµοι. Ολοι στα τοιχώµατά τους φέρουν τοιχογραφίες µε έντονα χρώµατα, που δίνουν οδηγίες από τη Βίβλο των Νεκρών στον θανόντα για το ταξίδι του στον άλλον κόσµο. Ο κάθε τάφος, µέσω της ζωγραφικής απεικόνισης, δίνει τη δική του ερµηνεία στα ιερά κείµενα, όπου ο Οσιρις, θεός της ανάστασης, χάριζε τη δυνατότητα σε όσους έκρινε άξιους να ζήσουν στην επόµενη ζωή. ∆ιασηµότερος στην Κοιλάδα των Βασιλέων είναι ο τάφος του Τουταγχαµών, ο οποίος χρονολογείται από το 1352 π.Χ. και ανακαλύφθηκε το 1922 από τον αρχαιολόγο Χάουαρντ Κάρτερ. Είναι και ο µόνος που δεν συλήθηκε ποτέ, ίσως χάρη και στην είσοδο του τάφου του Ραµσή Στ’, η οποία έκρυβε τη δική του είσοδο. Πολύ µικρός, αλλά µε πάρα π ολλά αντικείµενα, δίνει την εντύπωση ότι ο Φαραώ, ίσως λόγω του ότι πέθανε πολύ νέος, δεν πρόλαβε να τον ολοκληρώσει. Σε κοντινή απόσταση, στην Κοιλάδα των Βασιλισσών,υπάρχουν 80 τάφοι γυναικών και παιδιών, από τους οποίους µόνον πέντε είναι επισκέψιµοι.
Λέγεται ότι είναι το µεγαλύτερο υπαίθριο µουσείο του κόσµου, καθώς περιλαµβάνει το ένα τρίτο των αρχαιοτήτων της Γης. Οι Θήβες, µε τις 1.000 Πύλες κατά τον Οµηρο, και Λούξορ για τους Αιγύπτιους από το Ελ Ουξούρ (τα Κάστρα), ήταν η ιερή πόλη του Αµµωνος Ρα και των Φαραώ από το Αρχαίο Βασίλειο ως το τέλος της αρχαιότητας. Προορισµός του ταξιδιού µας και σηµαντικότερος σταθµός το Λούξορ και το Καρνάκ, που απέχουν 670 χλµ. νότια του Καΐρου. Αλλωστε δεν είναι τυχαίο που εδώ καταφθάνουν χιλιάδες επισκέπτες για να επισκεφτούν τα µνηµεία και στις δύο όχθες του Νείλου, που σε αυτό το σηµείο έχει πλάτος ένα χιλιόµετρο: την Πόλη των Ζώντων στην ανατολική όχθη, µε το Λούξορ και το Καρνάκ, όπου η ανατολή του ήλιου είναι πηγή ζωής και ανάπτυξης, και την Πόλη των Νεκρών στη δυτική όχθη, µε τη δύση του ήλιου.
Ο ναός του Λούξορ ονοµαζόταν Ιπέτ Ρεσίτ - «Χαρέµι τουΝότου».
Στην πραγµατικότητα επρόκειτο για τοµεσηµβρινό ανάκτορο όπου κατοικούσε ο θεόςβασιλιάς τον οποίον φρόντιζαν υπηρέτες καιιερείς.
Ηταν τόπος εορτασµού του Οπέτ, όπου η κορυφαία στιγµή ήταν όταν η µητέρα του βασιλιά παντρευόταν-ενωνόταν συµβολικά µε τον Αµµωνα Ρα, µε σκοπό να αναγεννηθεί ο Φαραώ και το Κα του, που του εξασφάλιζε τον ρόλο του ως βασιλιά, και ανανεωνόταν η εξουσία του για την επόµενη χρονιά. Ο ναός ήταν δηµιούργηµα του Αµένοφη Γ’ (Μέµνονος των Ελλήνων) και του Ραµσή Β’.
Η κύρια είσοδος του ναού είναι η µεγάλη πύλη του Ραµσή Β’ που τη διακόσµησε µε σκηνές από τη µάχη του µε τους Χετταίους στο Καντές. Αριστερά και δεξιά της πύλης δύο γρανιτένιοι κολοσσοί αναπαριστούν τον βασιλιά καθιστό και στο ύψος του καθίσµατός του τη βασίλισσα Νεφερτάρι. Κατά τη βασιλεία του τοποθετήθηκε και ο µεγάλος οβελίσκος στην είσοδο του ναού, µε ιερογλυφικά στις τέσσερις πλευρές του, που στέκεται σε βάθρο µε πιθήκους που λατρεύουν τον ήλιο και ένας δεύτερος τον οποίο το 1831 ο Μοχάµετ Αλι προσέφερε στη Γαλλία και σήµερα βρίσκεται στην Πλας ντε λα Κονκόρντ του Παρισιού. Ο ναός ανακαλύφθηκε το 1881 από τον Γκαστόν Μασπερό και η αποκατάστασή του ξεκίνησε δύο χρόνια αργότερα.
Οι κολοσσοί του Μέµνονα - δύο µεγάλα αγάλµατα από ροζ χαλαζία που απεικονίζουν τον βασιλιά καθισµένο στον θρόνο του - είναι ό,τι απέµεινε από τον τάφο του φαραώ Αµένοφη Γ’ που στόλιζαν την είσοδο. Το 27 π. Χ. ο δεξιός κολοσσός γκρεµίστηκε από τροµερό σεισµό, όπως και ο ναός, και έγινε διάσηµος γιατί λέγεται ότι από τα συντρίµµια του ακουγόταν ένας µελωδικός ήχος. Για αυτό οι Ελληνες τον ταύτισαν µε τον Μέµνονα τον γιο της Ηούς. ∆ύο αιώνες όµως αργότερα ο Σεπτίµιος Σεβήρος τον αναστήλωσε και έτσι το τραγούδι σταµάτησε. Πολλά από τα υλικά του κατεστραµµένου ναού που κατεδαφίστηκε στους αρχαίους χρόνους χρησιµοποιήθ ηκανσεάλλους ναούς του Καρνάκ και της όχθης.
ΠΡΟΣΒΑΣΗ
ΔΙΑΜΟΝΗ
ΦΑΓΗΤΟ
Εκεί θα ξεκινήσετε από τα ορεκτικά: λατρεμένο «μπαμπαγιανούς», που είναι πουρές μελιτζάνας με ταχίνι, χούμους και πουρέ καυτερής πιπεριάς που θα απολαύσετε με ζεστή αραβική πίτα. Μεγάλη η ποικιλία των σιροπιαστών γλυκών που μοσχοβολούν βούτυρο: μπακλαβάς, «μπασμπούσα» με σιμιγδάλι που μοιάζει με χαλβά, κιουνεφέ, με κανταΐφι και γέμιση τυριού. Στο Ασουάν αναζητήστε την τάρτα με χουρμάδες. Στη ζέστη ξεδιψάστε με δροσερό τσάι ή καφέ αρωματισμένο με κάρδαμο, σαλέπι, λεμονάδα από γλυκολέμονα, ασάμπ (χυμό από ζαχαροκάλαμο), καρκαντέ - ρόφημα από ιβίσκο που ρίχνει και την πίεση - γιανσούν από γλυκάνισο, ερφά από κανέλα, και ντόπια μπίρα Στέλλα.
Ο ζωοδότης ποταµός Νείλος
Η Αίγυπτος είναι δώρο του ποταµού, έγραψε ο Ηρόδοτος. Ο µεγαλύτερος ποταµός του κόσµου, µήκους 6.471 χλµ., από την Ανατολική Αφρική ως τη Μεσόγειο, για τους αρχαίους ξεκινούσε από τη νήσο Ελεφαντίνη και κατέληγε στο ∆έλτα, όπου δηµιουργούσε επτά βραχίονες και χίλιες διακλαδώσεις.
Στον Νότο, ο πρώτος καταρράκτης σηµείωνε τα όρια της Αφρικής, της Νουβίας. Κάνοντας τα εδάφη εύφορα και δίνοντας ζωή, κατά µήκος 900 χλµ. δηµιουργήθηκαν πόλεις και χωριά αριστερά και δεξιά στις όχθες του ποταµού, ενώ η εύφορη ζώνη έφτανε σε πλάτος 20 χλµ. Ο Ηρόδοτος έγραφε ότι όταν πληµµύριζε ο Νείλος οι πόλεις έµοιαζαν µε νησιά. ΟιΑιγύπτιοιπίστευαν ότι ο θεός Χνουµ (Κριός) ήταν ο φύλακας των τεραστίων σπηλαίων όπου βρίσκονταν τα νερά και όταν σήκωνε το σανδάλι του απελευθέρωνε κάποιο κύµα.
Από τα µέσα Ιουνίου µε το νειλόµετρο - µια απότοµη σκάλα που βυθιζόταν σταδιακά στον ποταµό και επάνω στις πλευρές της είχε αριθµηµένη κλίµακα ώστε να µετριέται το επίπεδο της στάθµης του νερού, µε επιγραφές στην ελληνική, αραβική και γαλλική γλώσσα, µετρούσαν τη στάθµη του επί εκατό ηµέρες και ανάλογα προετοιµάζονταν: αν η στάθµη ήταν πολύ χαµηλή περίµεναν πείνα, αν ήταν πολύ υψηλή περίµεναν αρρώστιες, αν όµως η στάθµη στις 22 Σεπτεµβρίου έφτανε τα 22 ως 23 πόδια ύψος, τότε, γίνονταν γιορτές σε κάθε πόλη και χωριό, γιατί τότε περίµεναν µια καλή σοδειά.
Σήµερα, εκεί όπου εκαλλιεργείτο ο πάπυρος για την παρασκευή χαρτιού τον 10ο αιώνα, τα χωράφια οριοθετούνται από σειρές από χουρµαδιές και καλλιεργούνται πολλά καλαµπόκια, πορτοκαλιές, ρύζι, πατάτα, ηλιοτρόπιο, βαµβάκι και ένα είδος τριφυλλιού στις όχθες του - τροφή για βοοειδή και άλογα. Κάτω από τους φοίνικες φυτεύονται διάφορα λαχανικά, λάχανα, ντοµάτες, ιβίσκος για τον δροσιστικό καρκαντέ, φρούτα διάφορα, µπανάνες και µάνγκο. Οι ψαράδες αλιεύουν διάφορα είδη ψαριών, ενώ σε πολλά νησάκια θα παρατηρήσετε την ύπαρξη αποικιών ερωδιών. Το φράγµα που εγκαινιάστηκε το 1971 δηµιούργησε την τεχνητή λίµνη Νάσερ, η οποία καλύπτει 496 χλµ. Στις όχθες της θα παρατηρήσετε κροκόδειλους, χελώνες, χήνες, πελεκάνους, αλλά και διάφορα είδη αποδηµητικών πουλιών.
Η αφετηρία, το ταραγµένο Ασουάν
Η πρώτη εντύπωση στο Ασουάν δεν θυµίζει τα ήρεµα νερά του Νείλου. Εδώ τα νερά είναι ταραγµένα και το τοπίο αλλάζει µε τα γρανιτένια διάσπαρτα βράχια και τα νησάκια όπου στροβιλίζεται ο πρώτος καταρράκτης του ποταµού. Στην ανατολική όχθη του Νείλου, 899 χλµ. νότια από το Κάιρο και 210 χλµ. από το Λούξορ, το Ασουάν είναι η αφετηρία του ταξιδιού µας. Σήµερα παραθεριστικό κέντρο µε το αντικρινό νησάκι Ελεφαντίνη, του οποίου το αλλοτινό πανίσχυρο φρούριο έχουν θέα οικάτοικοι τουξενοδοχείου«Old Cataract», χωρίζει στο σηµείο εκείνο τον Νείλο σε δύο κανάλια. Η νήσος Ελεφαντίνη – η αρχαία πρωτεύουσα – πήρε το όνοµά της από τη λέξη «αµπού», που σηµαίνει ελέφαντας, λόγω του εµπορίου ελεφαντόδοντου που γινόταν κατά την αρχαιότητα. Στο νησί κατά την τρίτη χιλιετία τα καραβάνια έφερναν τα πολύτιµα εµπορεύµατα – µπαχαρικά και ελεφαντόδοντο – από το Σουδάν και τη Νουβία και αποτελούσε στρατηγικό σηµείο για τους Φαραώ, όπου υπήρχε φρουρά και από όπου ξεκινούσαν οι εκστρατείες τους.
Η Ελεφαντίνη µε τις φοινικιές και τα νουβικά χωριά
Στην Ελεφαντίνη µε τις φοινικιές και τα νουβικά χωριά υπάρχουν ερείπια της αρχαίας πόλης στο νότιο τµήµα και των ναών που έχτισε η Χασεψούτ προς τιµήν των θεών Χνουµ και Σατέτ. Επίσης εκεί βρίσκεται νειλόµετρο που χρονολογείται από τη ρωµαϊκή περίοδο και το οποίο αναφέρει ο Στράβων τον 1 ο αιώνα µ.Χ., καθώς και ένα µουσείο µε εκθέµατα ελληνορωµαϊκής περιόδου που βρέθηκαν στο Ασουάν και στην ευρύτερη περιοχή της Νουβίας. Στις πλαγιές του λόφου Κουµπέτ ελ Χάουα είναι λαξευµένοι σε δύο σειρές οι τάφοι των πριγκίπων και των υψηλόβαθµων αξιωµατούχων της Ελεφαντίνης.
Κομ Ομπο, η πόλη του χρυσού
Η πρώτη στάση του κρουαζιεροπλοίου θα γίνει στην ανατολική όχθη του Νείλου, µετά τα χωριά της Νέας Νουβίας που κατοικήθηκαν από τους πρόσφυγες που δηµιούργησε το φράγµα, στο Κοµ Οµπο, στα 45 χλµ. βόρεια του Ασουάν. Στη διαδροµή ο αέρας µοσχοβολάει από τις πορτοκαλιές, ενώ στις όχθες ξεχωρίζουν οι φυτείες από τα ζαχαροκάλαµα. Το Κοµ Οµπο πήρε το όνοµά του από τη λέξη «νουµπτ» που σηµαίνει «η πόλη του χρυσού», µια και η πόλη είχε στρατηγική θέση καθώς από εκεί ξεκινούσαν τα «ουάντι» για τα ορυχεία χρυσού. Ο επιβλητικός ναός του Κοµ Οµπο είναι αφιερωµένος στο νότιο τµήµα στον θεό Σοµπέκ, τον θεό κροκόδειλο, και στο βόρειο τµήµα στον θεό Χαρόερις, το γεράκι. Ιστορίες διηγούνται τα πάµπολλα ανάγλυφα ιερογλυφικά σχέδια που καλύπτουν τους περισσότερους τοίχους του ναού.
Το µεγάλο φράγµα του Ασουάν
Το µεγάλο φράγµα του Ασουάν ανήκει στα αρχιτεκτονικά επιτεύγµατα του 20 ού αιώνα, ξεκίνησε να χτίζεται το 1960 µε ρωσικά κεφάλαια και το 1972 εγκαινιάστηκε από τον πρόεδρο Σαντάτ και τον ρώσο πρόεδρο Ποντγκόρνι. Αντικαθιστώντας το παλιό φράγµα από γρανίτη του 1902, έγινε για να προστατευθεί η περιοχή από τις πληµµύρες του Νείλου αλλά και να τροφοδοτήσει την Αίγυπτο µε ηλεκτρική ενέργεια και ύδρευση. Το φράγµα αποτελείται από χαλίκι, άµµο και πέτρα, έχει πάχος στη βάση 1,5 χλµ., µήκος 4 χλµ. και ύψος 114 µέτρα πάνω από τον ποταµό, ενώ στη δεξιά του όχθη δηµιουργήθηκε ένας τεράστιος υδροηλεκτρικός σταθµός. Το φράγµα δηµιούργησε επίσης την τεχνητή λίµνη Νάσερ, που είναι η δεύτερη µεγαλύτερη στο κόσµο µετά τη λίµνη του Ζαµβέζη. Εξαιτίας του φράγµατος και χάρη στις προσπάθειες της UNESCO µεταφέρθηκαν ναοί όπως ο ναός των Φιλών και ο µεγαλοπρεπής του Αµπού Σιµπέλ.
Εντφού, ο ναός του θεού Ωρου
Η Απολλινόπολις Μεγάλη των αρχαίων Ελλήνων υπήρξε σηµαντικό εµπορικό και θρησκευτικό κέντρο. Στη δυτική όχθη του Νείλου, περίπου 123 χλµ. βόρεια του Ασουάν, θα επισκεφθείτε το εντυπωσιακό συγκρότηµα του ναού µε ιππήλατες άµαξες και θα έχετε την ευκαιρία να περιηγηθείτε για λίγο και στην πόλη. Ο ναός κτίστηκε στην Πτολεµαϊκή περίοδο, το 327 π.Χ., και ενενήντα χρόνια αργότερα, το 237 π.Χ., ο Πτολεµαίος ο Ευεργέτης ξεκίνησε την πλήρη αποκατάσταση του ναού, η οποία ολοκληρώθηκε γύρω στο 57 π.Χ., παίρνοντας αυτή την εντυπωσιακή όψη. Αφιερωµένος στον θεό-γεράκι Ωρο - προστάτη της θεϊκής εξουσίας της κοσµικής τάξης του Σύµπαντος - γίνονταν σε αυτόν όλες οι γιορτές προς τιµήν του.
∆ύο γεράκια από µαύρο γρανίτη πλαισιώνουν την πύλη του, ενώ ο βασιλιάς που θυσιάζει αιχµαλώτους είναι το θέµα της διακόσµησης του κεντρικού πυλώνα. Μετά την αυλή µε τη στοά υπάρχουν δύο υπόστυλες ογκώδεις αίθουσες µε µεγαλόπρεπους πανύψηλους κίονες, οι οποίοι καταλήγουν σε κιονόκρανα διακοσµηµένα µε το άνθος του παπύρου, ενώ παραστάσεις µε θεότητες και ιερογλυφικά είναι λαξευµένες τόσο στους κίονες όσο και στους τοίχους του ναού, περιγράφοντας ιστορίες των Πτολεµαίων, αλλά και το τελετουργικό της θεµελίωσής του. Πρόκειται γιαέναν απότους ωραιότερους ναούς, όπου συνδυάζεται η φαραωνική και η αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική και είναι ο δεύτερος µεγαλύτερος µετά το Καρνάκ. Ανακαλύφθηκε το 1860 από τον διάσηµο αρχαιολόγο Ογκίστ Μαριέτ και περιλαµβάνει επίσης και ένα νειλόµετρο (κατασκευή µέτρησης της στάθµης των νερών του ποταµού).
Ισνα, η αρχαία Λατόπολη
Στην Ισνα θα γνωρίσετε τη ζωή των κωµοπόλεων του Νείλου. Η αρχαία Λατόπολη των Ελλήνων (από το ψάρι λατές – ενσάρκωση της θεάς Νέιθ η οποία είχε ιερό στην πόλη) ήταν εµπορικό κέντρο κατά τη 18η ∆υναστεία και είχε εµπορικές σχέσεις µε το Σουδάν. Ετσι, αυτό το οποίο θα σας εντυπωσιάσει περισσότερο θα είναι τα παλαιά «ξεφτισµένα» αρχοντικά, µε τα ξυλόγλυπτα µπαλκόνια µε αραβουργήµατα, και ένα παλαιό, ενδιαφέρουσας αρχιτεκτονικής, χάνι. Θα χαζέψετε στα µικροµάγαζα και στα εργαστήρια των τεχνιτών και θα επισκεφθείτε τον εντυπωσιακά φωτισµένο τα βράδια ναό του θεού Χνουµ, µε το κεφάλι κριαριού – θεού της δηµιουργίας, που έπλασε τον κόσµο στον τροχό αγγειοπλαστικής του από λάσπη του Νείλου. Ο αρχικός ναός κτίστηκε επί Τούθµωση Γ’, ενώ το σηµερινό συγκρότηµα κτίστηκε από τον βασιλιά Πτολεµαίο τον Στ’ και ολοκληρώθηκε από τους άλλους ρωµαίους αυτοκράτορες. Πρόκειται για ελληνορωµαϊκό ναό, µε υπόστυλο διάδροµο από 24 καλοδιατηρηµένους κίονες ύψους 13,5 µέτρων.
∆υτικές Θήβες: η Κοιλάδα των Βασιλέων
Ξεχασµένη για αρκετούς αιώνες, η Κοιλάδα των Βασιλέων, ο Τόπος της Αλήθειας, συγκλόνισε τον κόσµο όταν η αποστολή του Βοναπάρτη άνοιξε τυχαία τον τάφο του Αµένοφη Γ’. Από τους 62 υπόγειους τάφους των βασιλέων της 18ης - 19ης ∆υναστείας που έχουν ανοιχθεί στην Κοιλάδα, µόνον οι δέκα είναι επισκέψιµοι. Ολοι στα τοιχώµατά τους φέρουν τοιχογραφίες µε έντονα χρώµατα, που δίνουν οδηγίες από τη Βίβλο των Νεκρών στον θανόντα για το ταξίδι του στον άλλον κόσµο. Ο κάθε τάφος, µέσω της ζωγραφικής απεικόνισης, δίνει τη δική του ερµηνεία στα ιερά κείµενα, όπου ο Οσιρις, θεός της ανάστασης, χάριζε τη δυνατότητα σε όσους έκρινε άξιους να ζήσουν στην επόµενη ζωή. ∆ιασηµότερος στην Κοιλάδα των Βασιλέων είναι ο τάφος του Τουταγχαµών, ο οποίος χρονολογείται από το 1352 π.Χ. και ανακαλύφθηκε το 1922 από τον αρχαιολόγο Χάουαρντ Κάρτερ. Είναι και ο µόνος που δεν συλήθηκε ποτέ, ίσως χάρη και στην είσοδο του τάφου του Ραµσή Στ’, η οποία έκρυβε τη δική του είσοδο. Πολύ µικρός, αλλά µε πάρα π ολλά αντικείµενα, δίνει την εντύπωση ότι ο Φαραώ, ίσως λόγω του ότι πέθανε πολύ νέος, δεν πρόλαβε να τον ολοκληρώσει. Σε κοντινή απόσταση, στην Κοιλάδα των Βασιλισσών,υπάρχουν 80 τάφοι γυναικών και παιδιών, από τους οποίους µόνον πέντε είναι επισκέψιµοι.
Το Ντέιρ ελ Μπάχρι, ο ναός της Χατσεψούτ
Εργο του αρχιτέκτονα Σενµούτ, το Ντέιρ ελ Μπάχρι, από τη λέξη µοναστήρι που έχει να κάνει µε την παλαιά κοπτική µονή η οποία βρισκόταν πάνω στα ερείπια των φαραωνικών οικοδοµηµάτων, βρίσκεται πολύ κοντά στην Κοιλάδα των Βασιλέων και µοιάζει σφηνωµένο στο βουνό. Ο ναός, στον οποίο οδηγούσε έναςδρόµος µε σφίγγες, εκτείνεται σε τρία επίπεδα: αποτελείται από τρεις εξώστες µε στοές που στο κέντρο τους συνδέονται µε κεκλιµένες διαβάσεις και καταλήγουν στο αθέατο ιερό στον βράχο. Αφιερωµένο στην Αθώρ, τη θεά της αγάπης µε τα αφτιά αγελάδας, βρίσκεται σχεδόν σε ερείπια που η πολωνική αποστολή έχει αναλάβει να αποκαταστήσει. Η Νεφερτάρι (1473-1458 π.Χ.), κόρη του Τούθµωση του Α’ - η µόνη γυναίκα που κυβέρνησε την Αίγυπτο ανάµεσα στους Φαραώ -, εµφανίζεται µε το βασιλικό της ένδυµα φέροντας γένι προκειµένου να κρύψει το φύλο της και να διατηρήσει τον αρσενικό της ρόλο ως Φαραώ. Ο ναός, που είναι διακοσµηµένος µε πολλές σκηνές λατρείας και προσφορών, ανακαλύφθηκε το 1743, και οι πρώτες ανασκαφές έγιναν το 1893 από το Ιδρυµα Εκµετάλλευσης της Αιγύπτου. Το 1911 ανέλαβε η αµερικανική αποστολή και το 1961 η πολωνική.
Στις αγορές και στα νυχτερινά παζάριαΑνάµεσα στις χαρές του ταξιδιού είναι και οι αγορές. Το βραδάκι, όταν πέφτει η ζέστη, τότε ανοίγουν τα νυχτερινά παζάρια και οι πόλεις σφύζουν από ζωή. Σπάνια θα τις φορέσετε, όµως σίγουρα θα εντυπωσιαστείτε από την τεράστια ποικιλία, µε τα βαριά χρυσοποίκιλτα κεντήµατα, από τις παραδοσιακές κελεµπίες. Πιο προσιτή είναι η αγορά των µπαχαρικών, των αρωµατικών ελαίων, όπως και να επιλέξετε ανάµεσα στα πολύχρωµα µπουκαλάκια από λεπτό φυσητό γυαλί, στο τάβλι από φίλντισι, στα µουσικά όργανα, αλλά και στα περίτεχνα φωτιστικά σε ανατολίτικα σχέδια. Από κοσµηµατοπωλείο αγοράστε κοσµήµατα από αυθεντικό τιρκουάζ, για το οποίο φηµίζεται η Αίγυπτος, ενώ στα µικροµάγαζα ασηµένιες «καρτούς» µε το όνοµά σας γραµµένο στα ιερογλυφικά. Θυµηθείτε ότι οφείλετε να παζαρεύετε κάθε σας αγορά, ακόµα και αυτή που αφορά ένα µπουκάλι νερό!.. Ισως είναι λίγο κουραστικό, όµως είναι µέρος της αιγυπτιακής κουλτούρας.
Λούξορ, το µεγαλύτερο υπαίθριο µουσείο της Γης
Λέγεται ότι είναι το µεγαλύτερο υπαίθριο µουσείο του κόσµου, καθώς περιλαµβάνει το ένα τρίτο των αρχαιοτήτων της Γης. Οι Θήβες, µε τις 1.000 Πύλες κατά τον Οµηρο, και Λούξορ για τους Αιγύπτιους από το Ελ Ουξούρ (τα Κάστρα), ήταν η ιερή πόλη του Αµµωνος Ρα και των Φαραώ από το Αρχαίο Βασίλειο ως το τέλος της αρχαιότητας. Προορισµός του ταξιδιού µας και σηµαντικότερος σταθµός το Λούξορ και το Καρνάκ, που απέχουν 670 χλµ. νότια του Καΐρου. Αλλωστε δεν είναι τυχαίο που εδώ καταφθάνουν χιλιάδες επισκέπτες για να επισκεφτούν τα µνηµεία και στις δύο όχθες του Νείλου, που σε αυτό το σηµείο έχει πλάτος ένα χιλιόµετρο: την Πόλη των Ζώντων στην ανατολική όχθη, µε το Λούξορ και το Καρνάκ, όπου η ανατολή του ήλιου είναι πηγή ζωής και ανάπτυξης, και την Πόλη των Νεκρών στη δυτική όχθη, µε τη δύση του ήλιου.
Ο ναός του Λούξορ ονοµαζόταν Ιπέτ Ρεσίτ - «Χαρέµι τουΝότου».
Στην πραγµατικότητα επρόκειτο για τοµεσηµβρινό ανάκτορο όπου κατοικούσε ο θεόςβασιλιάς τον οποίον φρόντιζαν υπηρέτες καιιερείς.
Ηταν τόπος εορτασµού του Οπέτ, όπου η κορυφαία στιγµή ήταν όταν η µητέρα του βασιλιά παντρευόταν-ενωνόταν συµβολικά µε τον Αµµωνα Ρα, µε σκοπό να αναγεννηθεί ο Φαραώ και το Κα του, που του εξασφάλιζε τον ρόλο του ως βασιλιά, και ανανεωνόταν η εξουσία του για την επόµενη χρονιά. Ο ναός ήταν δηµιούργηµα του Αµένοφη Γ’ (Μέµνονος των Ελλήνων) και του Ραµσή Β’.
Η κύρια είσοδος του ναού είναι η µεγάλη πύλη του Ραµσή Β’ που τη διακόσµησε µε σκηνές από τη µάχη του µε τους Χετταίους στο Καντές. Αριστερά και δεξιά της πύλης δύο γρανιτένιοι κολοσσοί αναπαριστούν τον βασιλιά καθιστό και στο ύψος του καθίσµατός του τη βασίλισσα Νεφερτάρι. Κατά τη βασιλεία του τοποθετήθηκε και ο µεγάλος οβελίσκος στην είσοδο του ναού, µε ιερογλυφικά στις τέσσερις πλευρές του, που στέκεται σε βάθρο µε πιθήκους που λατρεύουν τον ήλιο και ένας δεύτερος τον οποίο το 1831 ο Μοχάµετ Αλι προσέφερε στη Γαλλία και σήµερα βρίσκεται στην Πλας ντε λα Κονκόρντ του Παρισιού. Ο ναός ανακαλύφθηκε το 1881 από τον Γκαστόν Μασπερό και η αποκατάστασή του ξεκίνησε δύο χρόνια αργότερα.
Καρνάκ, το κέντρο του κόσµουΤο αρχαίο όνοµα του Καρνάκ ήταν Ιπετ Σουτ (ο ιερότερος χώρος) και ορίζει το κέντρο του κόσµου. Εκεί όπου ο Αµµων Ρα πρώτα δηµιούργησε τον εαυτό του και στη συνέχεια όλο τον κόσµο και τα ζωντανά όντα. Ηταν ο εγγυητής του Σύµπαντος και του γιου του Φαραώ που βασίλευε στο βασίλειο. Κατά τη βασιλεία του Ραµσή Γ’, στον ναό εργάζονταν 80.000 άνθρωποι και ο αρχιερέας είχε τη µεγαλύτερη εξουσία. Ο µακρύς διάδροµος που συνέδεε το Λούξορ µε το Καρνάκ είχε µήκος 2,5 χλµ. και στολίζεται από τις κριοκέφαλες σφίγγες από ψαµµόλιθο και γρανίτη. Ο κριός ήταν ιερό ζώο του Αµµωνα, ενώ οι Φαραώ συνήθιζαν να χρησιµοποιούν ως σύµβολα προστασίας ζώα, πουλιά και ερπετά. Το µεγαλύτερο ιερό λατρείας περιλαµβάνει αρκετούς ναούς και εκείνον της τριάδας Αµµων Ρα, Μουτ και Κόνσο. Ανάµεσα από οικοδοµήµατα ναών και αυλών, που συνδέονται µεταξύ τους µε στοές, νέους πυλώνες, υπόστυλες µεγαλοπρεπείς αίθουσες, µην παραλείψετε να δείτε την αίθουσα από γρανίτη, µε το ιερό των Ιερών Λέµβων που στολίζεται µε χρωµατιστά ανάγλυφα όπου περιγράφεται η µεταφορά των ιερών λέµβων. Επίσης θα σας εντυπωσιάσουν οι οβελίσκοι της Χατσεψούτ, όπου ο ένας είναι όρθιος και ο άλλος βρίσκεται πεσµένος. Στη βάση τους υπάρχει επιγραφή που αναφέρει ότι η βασίλισσα κατάφερε να εξορύξει τους µονόλιθους µόνο σε επτά µήνες.
Οι κολοσσοί του Μέµνονα
Οι κολοσσοί του Μέµνονα - δύο µεγάλα αγάλµατα από ροζ χαλαζία που απεικονίζουν τον βασιλιά καθισµένο στον θρόνο του - είναι ό,τι απέµεινε από τον τάφο του φαραώ Αµένοφη Γ’ που στόλιζαν την είσοδο. Το 27 π. Χ. ο δεξιός κολοσσός γκρεµίστηκε από τροµερό σεισµό, όπως και ο ναός, και έγινε διάσηµος γιατί λέγεται ότι από τα συντρίµµια του ακουγόταν ένας µελωδικός ήχος. Για αυτό οι Ελληνες τον ταύτισαν µε τον Μέµνονα τον γιο της Ηούς. ∆ύο αιώνες όµως αργότερα ο Σεπτίµιος Σεβήρος τον αναστήλωσε και έτσι το τραγούδι σταµάτησε. Πολλά από τα υλικά του κατεστραµµένου ναού που κατεδαφίστηκε στους αρχαίους χρόνους χρησιµοποιήθ ηκανσεάλλους ναούς του Καρνάκ και της όχθης.
ΠΡΟΣΒΑΣΗ
Από Αθήνα προς Κάιρο θα πετάξετε με την Egypt Air, η οποία είναι ο εθνικός αερομεταφορέας της χώρας, με διάρκεια πτήσης 2 ώρες και 15’. Από εκεί θα πετάξετε είτε για Ασουάν μέσω Λούξορ (διάρκεια πτήσης περίπου 1 ώρα και 50’), για να ξεκινήσετε την κρουαζιέρα με προορισμό το Λούξορ, είτε αντίστροφα από Λούξορ για Ασουάν. Το κρουαζιερόπλοιο θα κάνει στάσεις στα σημεία ενδιαφέροντος όπου θα μεταβείτε είτε πεζή στα κοντινά, είτε με λεωφορείο οργανωμένα για τις μεγάλες αποστάσεις, αλλά και με καμήλες στην έρημο του Ασουάν και με ιππήλατες άμαξες στο Εντφου.
ΔΙΑΜΟΝΗ
Η διαμονή γίνεται στα κρουαζιερόπλοια, τα οποία διαθέτουν πισίνες, μπαρ, ντίσκο, σαλόνια ομορφιάς, πολυτελή εστιατόρια, καταστήματα και αρκετά μεγάλα δωμάτια (ανάλογα βέβαια με την επιλογή σας). Μια καλή επιλογή που θα σας κοστίσει σχετικά φθηνά αντιστοιχεί σε δωμάτιο δίκλινο 20 τ.μ. που διαθέτει όλες τις ανέσεις.
Κρουαζιερόπλοιο θα επιλέξετε είτε μέσω του ταξιδιωτικού σας πράκτορα, αγοράζοντας ενδεχομένως όλο το πακέτο, είτε ερχόμενοι σε επικοινωνία με ξενοδοχειακές αλυσίδες, μια και η κάθε αλυσίδα έχει τα δικά της κρουαζιερόπλοια, όπως π.χ. η Iberostar.
Αξίζει να αφιερώσετε επιπλέον μια-δυο μέρες στο Ασουάν και να ζήσετε τον Νείλο σαν σε μια κινηματογραφική ατμόσφαιρα, μένοντας στο παλιό ιστορικό ξενοδοχείο «Old Cataract» (τηλ. 316.000), με θέα τη νήσο Ελεφαντίνη, που φιλοξένησε στα δωμάτιά του εξέχουσες προσωπικότητες όπως την Αγκάθα Κρίστι. Η διεύθυνση του ξενοδοχείου συντηρεί στο δωμάτιο πολλά από ταπαλαιά έπιπλα εκείνης της εποχής, όπως το μικρό γραφείο στο οποίο η συγγραφέας έγραψε το πασίγνωστο «Εγκλημα στον Νείλο», ενώ έχει κάνει και αρκετές προσθήκες προκειμένου να προσφέρει όλες τις σύγχρονες ανέσεις σε όσους το επιλέξουν.
Κρουαζιερόπλοιο θα επιλέξετε είτε μέσω του ταξιδιωτικού σας πράκτορα, αγοράζοντας ενδεχομένως όλο το πακέτο, είτε ερχόμενοι σε επικοινωνία με ξενοδοχειακές αλυσίδες, μια και η κάθε αλυσίδα έχει τα δικά της κρουαζιερόπλοια, όπως π.χ. η Iberostar.
Αξίζει να αφιερώσετε επιπλέον μια-δυο μέρες στο Ασουάν και να ζήσετε τον Νείλο σαν σε μια κινηματογραφική ατμόσφαιρα, μένοντας στο παλιό ιστορικό ξενοδοχείο «Old Cataract» (τηλ. 316.000), με θέα τη νήσο Ελεφαντίνη, που φιλοξένησε στα δωμάτιά του εξέχουσες προσωπικότητες όπως την Αγκάθα Κρίστι. Η διεύθυνση του ξενοδοχείου συντηρεί στο δωμάτιο πολλά από ταπαλαιά έπιπλα εκείνης της εποχής, όπως το μικρό γραφείο στο οποίο η συγγραφέας έγραψε το πασίγνωστο «Εγκλημα στον Νείλο», ενώ έχει κάνει και αρκετές προσθήκες προκειμένου να προσφέρει όλες τις σύγχρονες ανέσεις σε όσους το επιλέξουν.
ΦΑΓΗΤΟ
Η αιγυπτιακή κουζίνα είναι πασίγνωστη για την προτίμηση στα φούλια (κουκιά), που αποτελούν και το πρωινό των Αιγυπτίων και γίνονται και φουλόπιτα, στη μολοχία που είναι σούπα από μολόχα και έχει και κομμάτια κοτόπουλου και στα πεντανόστιμα φαλάφελ, που σας τα τηγανίζουν επιτόπου για να φαγωθούν ζεστά. Ζητήστε να δοκιμάσετε το νόστιμο αρνίσιο κεμπάπ, το «κούσαρι», που είναι μείγμα μακαρονιών και πικάντικης σάλτσας ντομάτας, αλλά και το γεμιστό με πλιγούρι περιστέρι «χαμάμα». Στο κρουαζιερόπλοιο θα βρείτε μεγάλη ποικιλία στο φαγητό, το οποίο είναι πολύ πιο ασφαλές από τις μεγάλες πόλεις.
Εκεί θα ξεκινήσετε από τα ορεκτικά: λατρεμένο «μπαμπαγιανούς», που είναι πουρές μελιτζάνας με ταχίνι, χούμους και πουρέ καυτερής πιπεριάς που θα απολαύσετε με ζεστή αραβική πίτα. Μεγάλη η ποικιλία των σιροπιαστών γλυκών που μοσχοβολούν βούτυρο: μπακλαβάς, «μπασμπούσα» με σιμιγδάλι που μοιάζει με χαλβά, κιουνεφέ, με κανταΐφι και γέμιση τυριού. Στο Ασουάν αναζητήστε την τάρτα με χουρμάδες. Στη ζέστη ξεδιψάστε με δροσερό τσάι ή καφέ αρωματισμένο με κάρδαμο, σαλέπι, λεμονάδα από γλυκολέμονα, ασάμπ (χυμό από ζαχαροκάλαμο), καρκαντέ - ρόφημα από ιβίσκο που ρίχνει και την πίεση - γιανσούν από γλυκάνισο, ερφά από κανέλα, και ντόπια μπίρα Στέλλα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου